Πραξιτέλης

(4ος αι. π.X.). Αθηναίος γλύπτης, γιος του Κηφισόδοτου και πατέρας του Κηφισόδοτου και του Τιμάρχου, επίσης γλυπτών. Ο Πλίνιος τοποθετεί την ακμή του στην 104η Ολυμπιάδα (364 – 361) και ο Παυσανίας αναφέρει ότι έδρασε περίπου το 340. Περί τα μέσα του αιώνα πρέπει να τοποθετηθούν οι σχέσεις του με την εταίρα Φρύνη, που πολλές φορές πόζαρε γι’ αυτόν. Από τα πρώτα έργα του είναι ο Σάτυρος οινοχοών, γνωστός από αρκετά μαρμάρινα αντίγραφα, ενώ το πρωτότυπο ήταν από χαλκό· στο υψωμένο δεξί του χέρι ο σάτυρος κρατούσε οινοχόη, από την οποία έχυνε κρασί στη φιάλη που κρατούσε με το αριστερό του· μόνο τα μικρά ζωώδη αφτιά του τον κάνουν να διαφέρει από έναν κανονικό ωραίο έφηβο. Από μάρμαρο, αντίθετα, ήταν ο Έρως των Θεσπιών, που θαύμαζαν πολύ οι αρχαίοι. Αλλά το περιφημότερο έργο του Π. κατά την αρχαιότητα ήταν η Κνιδία Αφροδίτη, γυμνό άγαλμα της θεάς, που βρισκόταν στο ναό της στην Κνίδο· η Κως, αντίθετα, παράγγειλε στον καλλιτέχνη ένα γύψινο άγαλμα της Αφροδίτης. Η Αφροδίτη της Κνίδου, που ο Νικομήδης της Βιθυνίας δεν κατόρθωσε να αγοράσει, όσα χρήματα και αν προσέφερε, από τους κατοίκους της πόλης, κατέληξε στην Κωνσταντινούπολη, όπου καταστράφηκε από πυρκαγιά. Σώζεται σε πολλά αντίγραφα, το καλύτερο από τα οποία είναι εκείνο του Βατικανού, και ο τύπος του απαντάται επίσης στα νομίσματα της Κνίδου· η θεά εικονίζεται –για πρώτη ίσως φορά– τελείως γυμνή, ενώ αποθέτει τον χιτώνα της σε μία υδρία για να λουστεί. Ο Π. χρησιμοποίησε πολλές φορές το θέμα της Αφροδίτης, και πραξιτελικός φαίνεται ότι είναι και ο τύπος της Αφροδίτης που γνωρίζουμε από το αντίγραφο της Αρλ, το πρότυπο του οποίου πρέπει να είναι ασφαλώς προγενέστερο από την Κνιδία. Η Βραυρωνία Άρτεμις του Π., που είδε ο Παυσανίας στο ιερό της στην ακρόπολη των Αθηνών, αναγνωρίζεται από ορισμένους στην Άρτεμιν των Γαβίων, όπου η θεά παριστάνεται ενώ πορπώνει το ιμάτιό της. Στην περίοδο της ωριμότητάς του ο καλλιτέχνης φαίνεται ότι εκμεταλλεύεται εντονότερα τις καμπύλες, μετατοπίζοντας τη μορφή έξω από τον άξονά της με τη βοήθεια ενός πλευρικού στηρίγματος. Ο ρυθμός αυτός είναι εμφανής στον Απόλλωνα σαυροκτόνο· ο θεός είναι έτοιμος να τρυπήσει με το βέλος του μια σαύρα που έρπει στον κορμό δένδρου, όπου ακουμπά ο νεαρός θεός με το υψωμένο αριστερό χέρι (το πρωτότυπο ήταν ίσως χάλκινο· υπάρχουν πάνω από 70 μαρμάρινα αντίγραφά του). Έναν ρυθμό ανάλογο, αλλά αντίστροφο, παρουσιάζει ο Σάτυρος αναπαυόμενος, που ακουμπά σε κορμό δένδρου με τον δεξιό βραχίονα και έχει το αριστερό χέρι στο πλευρό. Πρωτότυπος θεωρείται γενικά –υπάρχουν και ορισμένες αντιρρήσεις– ο Ερμής της Ολυμπίας, που προέρχεται από τον ναό της Ήρας, όπου τον είδε ο Παυσανίας, ο οποίος τον αποδίδει στον Π.· η αντίθετη γνώμη υποστηρίζει ότι είναι έργο ενός ομώνυμου καλλιτέχνη του 2ου αι. π.Χ. Ο θεός, ο οποίος παρασταίνεται γυμνός με απαλό νεανικό σώμα, κρατά με το αριστερό χέρι που ακουμπά σε ένα στήριγμα τον μικρό Διόνυσο, και με το υψωμένο δεξί χέρι προσπαθεί να τον απασχολήσει δείχνοντάς του ένα τσαμπί σταφύλι. Οι θεότητες της Ελευσίνας αποτέλεσαν επίσης πραξιτελικά θέματα· η Κόρη αναγνωρίζεται στον τύπο της Μικρής Hρακλειώτιδας, η Δήμητρα σε αυτόν της Μεγάλης Ηρακλειώτιδας. Από τα αναθηματικά ανάγλυφα γνωρίζουμε και έναν πραξιτελικό τύπο Τριπτολέμου, καθιστού σε θρόνο με φίδια, με βοστρύχους που πέφτουν στο πρόσωπό του. Αναλογίες με το πρόσωπο αυτό υπάρχουν σε δύο αθηναϊκές προτομές, στις οποίες αναγνωρίζουμε με μεγάλη πιθανότητα μια άλλη πραξιτελική δημιουργία, τον Ευβουλέα, ελευσινιακή θεότητα, που οι πηγές αναφέρουν ότι απεικόνισε ο Π. Πρωτότυπα πρέπει να θεωρηθούν μία βάση με ένα Διόνυσο και δύο Νίκες, που υπήρχε στην οδό των Τριπόδων, και οι ανάγλυφες πλάκες οι οποίες παριστάνουν τον μουσικό αγώνα του Απόλλωνα και του Μαρσύα και 6 μούσες, και οι οποίες προέρχονται από τη Μαντίνεια, όπου πιθανόν κοσμούσαν τη βάση των αγαλμάτων της Λητούς και των παιδιών της, έργο του Π. Το ύφος του Π. αναγνωρίζεται επίσης με βεβαιότητα στον τύπο του γυμνού Απόλλωνα που κρατά τη λύρα ακουμπώντας το δεξί χέρι στο κεφάλι (ίσως ο Λύκειος Απόλλων που περιγράφει ο Λουκιανός) και στην Αθηνά του λεγόμενου τύπου του Αρέτσο, ενώ διάφορα άλλα έργα αναφέρονται από τις φιλολογικές πηγές. Ο Π. είναι μέγιστος καλιτέχνης στο μάρμαρο, του οποίου γνωρίζει όλα τα μυστικά· το αισθητικό του ιδεώδες είναι η νεανική ωραιότητα, μακριά από κάθε βίαιο πάθος· τον ενδιαφέρουν περισσότερο τα προβλήματα των επιμέρους μορφών, παρά οι μεγάλες συνθέσεις. Αγαπά τις απαλές γραμμές, τις ήρεμες στάσεις και τις απαλές φωτοσκιάσεις· οι πτυχώσεις του είναι πλαστικές, με αρμονικές μαλακές πτυχές, ενώ από τους θεϊκούς τύπους που εξανθρώπισε προτιμά εκείνους με τους οποίους μπορούσε να εκφράσει την αγάπη, τη νεότητα και την ομορφιά. Αρχαίο αντίγραφο κεφαλής της Κνιδίας Αφροδίτης, του περιφημότερου έργου του, που το είχε φιλοτεχνήσει πριν από το 350 π.Χ. (Μουσείο Λούβρου, Παρίσι). Αρχαίο αντίγραφο ενός έργου της ωριμότητας του Πραξιτέλη, του «Απόλλωνα σαυροκτόνου», το πρωτότυπο του οποίου ήταν ίσως χάλκινο. (Βίλα Άλμπανι, Ρώμη)